Św. Józef Sebastian Pelczar
W Kościele katolickim od samego początku jego istnienia obecna jest żywa wiara w świętych obcowanie. Znalazła ona nawet odzwierciedlenie w najstarszym chrześcijańskim „Wyznaniu wiary”. Oznacza ona przede wszystkim orędownictwo świętych za żywymi u Boga, czyli ich opiekę nad żywymi oraz duchową pomoc udzielaną im w różnych okolicznościach życia. Święci ukazują nam także wzor życia chrześcijańskiego. Z tych dwóch powyższych racji Kościół wyznacza świętych opiekunów dla całych krajów, diecezji, miast, parafii, zawodów, a także dla poszczególnych ludzi. Zazwyczaj nazywa się ich patronami.
Diecezja rzeszowska otrzymała również swych świętych opiekunów. Na mocy postanowienia papieskiego zostali nimi święci, związani swym życiem z jej diecezjami macierzystymi, a mianowicie: św. Józef Sebastian Pelczar – patron pierwszorzędny i bł. Karolina Kózkówna – patronka drugorzędna. Pierwszy wywodzi się z diecezji przemyskiej, którą przez wiele lat zarządzał jako jej biskup, zaś bł. Karolina – Dziewica i Męczennica, pochodziła z diecezji tarnowskiej.
Wyższe Seminarium Duchowne w Rzeszowie, z momentem swego powstania, otrzymało jako patrona św. Józefa Sebastiana Pelczara, którego Ojciec Święty Jan Paweł II beatyfikował w 1991 r. w Rzeszowie, a kanonizował w 2003 r. w Rzymie.
Droga do święceń kapłańskich
Józef Sebastian Pelczar urodził się 17 stycznia 1842 r. w Korczynie k. Krosna, w bogatej rodzinie chłopskiej Wojciecha i Marii z domu Mięsowicz. Z domu rodzinnego wyniósł żywą wiarę, szczery patriotyzm, obowiązkowość i umiłowanie pracy. Edukację rozpoczął w szkole ludowej w Korczynie. Kontynuował ją później Rzeszowie, w tamtejszej szkole głównej i gimnazjum oraz w Przemyślu, gdzie ukończył gimnazjum i odbył studia teologiczne w seminarium duchownym.
Uwieńczeniem tego ostatniego etapu edukacji były święcenia kapłańskie, które przyjął 17 lipca 1864 r., z rąk bp. Antoniego Manastyrskiego. Ziściły się wówczas jego pragnienia, które jeszcze jako kleryk wyraził w słowach: „Ideał życia widzę w poświęceniu się, a ideał poświęcenia w kapłaństwie. (…) Zachwyca mię powołanie kapłana – Polaka, a ideą przewodnią staje się dla mnie praca zbożna dla ludzi” [J.S. Pelczar, Krótka kronika mojego życia, „Nasza Przeszłość”, 29 (1968), s. 30].
Pierwsze lata posługi kapłańskiej
Po święceniach skierowano go do pracy duszpasterskiej w parafii w Samborze, jednej z największych w ówczesnej diecezji przemyskiej. Ponad rok pracował tam w charakterze wikariusza. Następnie, w grudniu 1865 r., po uprzednim uzyskaniu zgody władz kościelnych i otrzymaniu stypendium, wyjechał do Rzymu na studia specjalistyczne z teologii i prawa kanonicznego. Zamieszkał tam w Papieskim Kolegium Polskim, utworzonym 24 marca 1866 r. przez zakon zmartwychwstańców. Przez pewien czas pełnił w nim obowiązki dziekana studentów i prefekta alumnów. Wyznaczył sobie wówczas bardzo ambitny program życiowy. Streszczał się on w postanowieniach podejmowanych z okazji kolejnych rekolekcji. Wśród nich znalazły się m.in. następujące wskazania: „We wszystkim tylko chwały Bożej szukać. Całe swe życie Panu Bogu i zbawieniu duszy własnej i innych poświęcić. Co dzień rano i wieczór pewien czas (najmniej kwadrans) czytaniu duchownemu i rozmyślaniu oddać. Co sobota jakiś kościół odwiedzić, jałmużnę ku czci Najśw. Panny dać, a wieczór lub w niedzielę koronkę do Najświętszej Panny odmówić. […] Chronić się próżnych marzeń. Chronić się wielomówstwa i mówienia o sobie. […] Wszystkie obowiązki domowe, choćby drobiazgowe, sumiennie spełnić. Uczyć się nie aby więcej wiedzieć, lecz aby lepiej poznać P. Boga […]. Wszystek swój czas, grosz i trud na chwałę Bożą poświęcić, mianowicie na nawracanie grzeszników, odwiedzanie chorych, kształcenie przyszłych kapłanów i wychowanie młodzieży. Zachować o ile możności jak największe ubóstwo i skromność w ubiorze, mieszkaniu i całym postępowaniu, chodzić zawsze w rewerendzie…” [tamże, s. 46, 74-75].
Prócz troski o rozwój duchowy ks. Pelczar z zaangażowaniem starał się także o postępy w nauce, czego oznaką były zaliczane kolejno egzaminy. Studia rzymskie uwieńczył dwoma doktoratami, z teologii (1866) i prawa kanonicznego (1868).
Po ukończeniu studiów ks. Pelczar wrócił do kraju, gdzie na krótko powierzono mu obowiązki kapelana biskupa przemyskiego A. Manastyrskiego, a następnie skierowano do pracy duszpasterskiej. Najpierw przez pół roku był wikariuszem w Wojutyczach (1868-1869), a następnie przez dziewięć miesięcy, pełnił te same obowiązki w Samborze (1869). Na tej ostatniej posadzie zapisał się m. in. jako twórca parafialnego koła Towarzystwa Pań św. Wincentego à Paulo. W październiku 1869 r. powierzono mu obowiązki prefekta w przemyskim seminarium duchownym. Wkrótce potem objął tam funkcję wykładowcy teologii pastoralnej (od 1870) i prawa kanonicznego (od 1873). Prócz tego był też spowiednikiem benedyktynek, pracował w Konsystorzu Biskupim oraz prowadził duszpasterstwo rzemieślników. Równocześnie zajmował się publicystyką. Wydał wówczas dwie pozycje książkowe: Życie duchowne czyli doskonałość chrześcijańska (1873) oraz Ziemia Święta i Islam (1874-1875). Warto tu dodać, iż pierwsza z nich doczekała się ośmiu wydań i przez wiele lat była popularnym przewodnikiem życia duchownego dla kapłanów, osób zakonnych i świeckich.
Profesor i rektor UJ w Krakowie
W marcu 1877 r. ks. Józef Pelczar otrzymał nominację na profesora zwyczajnego historii Kościoła i prawa kanonicznego, a w 1880 r. na profesora teologii pastoralnej na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Aktywnie włączył się w życie tej uczelni. Był m.in. dziekanem (1881/82, 1884/85) i prodziekanem (1890/91) Wydziału Teologicznego, prorektorem (od 1880/81) i rektorem UJ (1882/83), zainicjował budowę nowego gmachu uniwersyteckiego Collegium Novum, dokończył reorganizację Wydziału Teologicznego i wystarał się o przywrócenie mu praw nadawania stopni doktorskich; był on promotorem pierwszego przewodu doktorskiego w 1884 r. Prowadził również ożywioną działalność naukową i publicystyczną. Zaowocowała ona opracowaniem wielu pozycji naukowych, duszpasterskich i ascetycznych, m. in. Pius IX i jego wiek (1880-1881), której w następnych wydaniach zmienił tytuł na: Pius IX i jego pontyfikat (1887-1888), Prawo małżeńskie katolickie z uwzględnieniem prawa cywilnego obowiązującego w Austrii, Prusach i Królestwie Polskim (1882-1883), Rewolucja Francuska wobec religii katolickiej i duchowieństwa (1890), Rozmyślania o życiu kapłańskim (1892-1893), Zarys dziejów kaznodziejstwa w Kościele katolickim (1896-1900), Rozmyślania o życiu zakonnym dla zakonnic (1898), Medycyna pasterska (1900).
Już tylko wymienione publikacje świadczą o ogromnej pracowitości ks. Pelczara. Na tym jednak nie kończy się jego dorobek pisarski. Opublikował bowiem jeszcze szereg kazań, przemówień, artykułów, które ukazały się bądź w osobnych pozycjach, bądź na łamach czasopism katolickich. Był także cenionym kaznodzieją.
Działalność naukowa i kaznodziejska nie wyczerpywały całej aktywności ks. Pelczara. Wykazał się on bowiem również zaangażowaniem na polu religijno-społecznym, m.in. pełnił kilka funkcji w krakowskim Konsystorzu Biskupim, był członkiem organizacji dobroczynnej Towarzystwa św. Wincentego à Paulo, Towarzystwa Oświaty Ludowej, był jednym z założycieli katolickiego czasopisma „Prawda”, Towarzystwa św. Łukasza, skupiającego artystów-plastyków oraz Bractwa Najświętszej Maryi Panny Królowej Korony Polskiej; założył także przytułek dla bezrobotnych służących. W roku 1893 zainicjował działalność nowego zgromadzenia zakonnego Służebnic Najświętszego Serca Pana Jezusa (sercanek), zatwierdzonego w roku następnym, którego celem była opieka nad służącymi i pielęgnowanie chorych w domach.
Biskup w Przemyślu
W lutym 1899 r. został mianowany biskupem pomocnicznym diecezji przemyskiej. Dnia 19 marca 1899 r. otrzymał w katedrze przemyskiej sakrę biskupią z rąk biskupów: przemyskiego Łukasza Soleckiego, krakowskiego Jana Puzyny i przemyskiego unickiego Konstantego Czechowicza. Dnia 17 grudnia 1900 r., wkrótce po śmierci bp. Soleckiego, mianowany został biskupem diecezjalnym przemyskim. W czasie swoich 24-letnich rządów rozwinął różnorodną i bardzo aktywną działalność. Pierwszoplanową rolę zajmowała w nich przede wszystkim praca kościelna. Na tym polu bp Pelczar święcił wiele sukcesów, m.in. dokonał reorganizacji struktur administracyjnych diecezji, troszczył się o tworzenie nowych placówek duszpasterskich i budowę nowych świątyń, doprowadził do podniesienia poziomu duchowego, umysłowego i moralnego duchowieństwa, podniósł poziom naukowy seminarium duchownego, zainicjował wydawanie miesięcznika „Kronika Diecezji Przemyskiej”, założył bibliotekę i muzeum diecezjalne. Ważnym aspektem jego pracy kościelnej było ożywienie działalności duszpasterskiej. Jej programowaniem zajęły się przede wszystkim zwołane przez bp. Pelczara trzy kolejne synody diecezjalne (pierwsze na ziemiach polskich od 179 lat): w 1902, 1908 i 1914. Kładł duży nacisk na katechizację, rozwój organizacji religijnych oraz propagował kult Najświętszego Serca Jezusowego, Najświętszego Sakramentu i Matki Bożej.
Nadto popierał organizacje katolicko-społeczne oraz inicjował działalność katolickich instytucji, realizujących cele społeczne, m.in. założył przemyskie Stowarzyszenie Robotników Katolickich „Przyjaźń”, dwie szkoły gospodarcze oraz kilka ochronek. Swemu duchowieństwu zalecał zakładanie ochronek, tanich kuchni, budowę tanich mieszkań. Co więcej, chcąc ożywić w diecezji pracę społeczną, utworzył w 1905 r. Związek Katolicko-Społeczny, a następnie dokładał starań, aby jego struktury powstały w parafiach diecezji. Organizacja ta przyczyniła się m.in. do upowszechniania oświaty, zakładania kółek rolniczych, straży pożarnych, a przede wszystkim zmobilizowała świeckich do pracy społecznej. W czasie wojny rozwinął szeroką akcję dobroczynną, prowadzoną wraz z krakowskim Książęco-Biskupim Komitetem Pomocy dla Dotkniętych Klęską Wojny.
Choć od 1900 r. był posłem do Sejmu Galicyjskiego, to jednak nie odegrał poważniejszej roli politycznej; w swych wystąpieniach poruszał głównie kwestie oświaty ludowej i chrześcijańskiego wychowania młodzieży. Politycznie związany był ze środowiskiem krakowskich konserwatystów. W czasie pierwszej wojny początkowo opowiadał się za rozwiązaniem sprawy polskiej, w oparciu o Austrię, później jednak, po traktacie brzeskim, potępił stanowisko Austrii. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości domagał się oparcia struktur państwa na zasadach katolickich. Aktywnie włączył się w dzieło odbudowy Polski. Władze państwowe przyznały mu za to order Polonia Restituta.
Aktywna działalność kościelna w diecezji przemyskiej nie przeszkodziła bp. Pelczarowi w kontynuowaniu pracy pisarskiej. Również w tym okresie opublikował wiele pozycji książkowych, artykułów, kazań oraz 41 listów pasterskich. Do poważniejszych prac należą: Pius IX i Polska (1914), Masonerya, jej początki, organizacja, ceremoniał, zasady i działanie (1905), Jezus Chrystus wzorem i mistrzem kapłana. Rozmyślania dla kapłanów (1909-1911), Obrona religii katolickiej (1911), Pasterz według Serca Jezusowego, czyli ascetyka pasterska (1913), Wezwanie do pracy nad duchowym odrodzeniem się narodu polskiego (1915). Trzeba tu dodać, iż swymi publikacjami, zwłaszcza ascetycznymi, wywarł znaczny wpływ na ukształtowanie duchowości kilku pokoleń kapłanów, zakonników, a także osób świeckich.
Liczne obowiązki nie przeszkodziły mu w pracy nad własnym uświęceniem, wprost przeciwnie cały wysiłek z nimi związany ofiarowywał na chwałę Bożą. Przez całe życie był wierny postanowieniom, podjętym jeszcze w pierwszych latach kapłaństwa. Tak więc każdego dnia wiele czasu poświęcał modlitwie, m. in. odprawiał rozmyślanie, adorację Najświętszego Sakramentu i dziękczynienie po Komunii świętej. Pomagało mu to w prowadzeniu głębokiego życia wewnętrznego, które następnie promieniowało na aktywność zewnętrzną. Przede wszystkim starał się o doskonałe wykorzystanie czasu oraz o roztropność w podejmowaniu decyzji. Nadto był niezwykle pracowity i systematyczny. Z jednej strony, jeśli chodziło o jego własne potrzeby był oszczędny, a z drugiej hojnie wspierał różnorakie dzieła dobroczynne i społeczne.
W niebie
Bp Pelczar zmarł 28 marca 1924 r. w 83 roku życia. Pochowany został w kościele pw. Najświętszego Serca Jezusowego w Przemyślu.
Jego droga do świętości polegała na oddawaniu chwały Bogu poprzez wierne wypełnianie życiowych obowiązków. Droga ta okazała się właściwa, co podkreślił papież Jan Paweł II, aktem beatyfikacji bp. Józefa Sebastiana Pelczara, dokonanym 2 czerwca 1991 r. w Rzeszowie. Następca św. Piotra powiedział o nim wówczas: „Oto człowiek, który spełniał wolę Boga – nie tylko mówił ‘Panie, Panie’, ale spełniał wolę Ojca, tak jak tę wolę objawił nam Jezus Chrystus, jak ukazał ją swoim własnym życiem i swą Ewangelią” [Jan Paweł II, Homilia wygłoszona w Rzeszowie, „Zwiastowanie”, 1(1992), nr 2, s. 52]. Nasz Patron został ogłoszony świętym również przez Jana Pawła II dnia 18 maja 2003 r. w Rzymie.